De beelden uit de Oekraïne branden op het netvlies. Het duurt even voordat we helder kunnen nadenken over wat hier gebeurt. Bij nader inzien wijkt de werkelijkheid in elk geval af van het simpele, gangbare verhaal: Poetin (the beast) bevecht het lelieblanke Westen (the beauty).
In 2014, bij de annexatie van de Krim, waarschuwde de Amerikaanse intellectueel John Mearsheimer voor een uitbreiding van de Navo aan de grenzen van Rusland: ‘The United States and its European allies now face a choice on Ukraine. They can continue their current policy, which will exacerbate hostilities with Russia and devastate Ukraine in the process—a scenario in which everyone would come out a loser. Or they can switch gears and work to create a prosperous but neutral Ukraine, one that does not threaten Russia and allows the West to repair its relations with Moscow. With that approach, all sides would win’.
Mearsheimers tragische gelijk
Acht jaar na publicatie krijgt Mearsheimer op een gruwelijke manier gelijk. Hoewel het Europese deel van de Navo, met name Duitsland en Frankrijk zich in de afgelopen jaren verzette tegen de toetreding van de Oekraïne bleef die belofte voor de toekomst in stand, onder druk van de Angelsaksische partners (VS en VK). Biden en Johnson slaan nu krijgshaftige taal uit, maar hebben al wel in het vroegste stadium van deze oorlog verklaard dat de Navo op geen enkele wijze bij het conflict betrokken wordt. De hectiek van dit moment onttrekt aan het oog dat de belangen van Europa en de Angelsaksische wereld uiteenlopen. Want alleen Europa raakt in een crisis door een gasboycot, de VS zullen eraan verdienen. Europa moet de enorme vluchtelingenstroom opvangen[1]. Van de economische en nucleaire risico’s van de oorlog zullen de VS en het VK grotendeels verschoond blijven. De wapenleveranties aan de Oekraïne zijn voor rekening van Europa. Europa zal waarschijnlijk ook opdraaien voor de concessies in de onvermijdelijke onderhandelingen met Rusland, het enige perspectief op een beëindiging van de oorlog. De VS volgen hun uit het Syrië conflict bekende strategie: niet praten met Assad (in casu Poetin). Terwijl de Angelsaksische landen op een comfortabele afstand toezien staan de media aldaar op de barricaden om het aloude adagium uit de Koude Oorlog te verkondigen: het democratische Westen verdedigt de vrijheid, de VS en Europa hebben ‘dus’ een gezamenlijk belang. Wie de voorgeschiedenis erbij betrekt is een ‘Poetin-versteher’: Poetin is Rusland zoals Assad Syrië was en praten met the beast is naïef.
Navo: uitbreiding naar het oosten?
Maar wie goed kijkt komt tot de pijnlijke ontdekking dat het recente conflict mede is te danken aan opstelling van het Westen in de Navo. Het is wrang dat de recente, premature verklaring dat de Navo volledig buiten een gewapend conflict zou blijven een geruststellende wetenschap was voor de publieke opinie in de VS en Groot-Brittannië (dit zou dus een continentaal Europees probleem blijven) maar ook voor Rusland. In een interview met The Economist merkte Zselensky op dat, ‘sommige westerse partijen er belang bij hebben dat de oorlog zo lang mogelijk duurt omdat hij Rusland verzwakt’ (‘Let Russia bleed’). Hij doelde op de VS en Groot-Brittannië. Frankrijk en Duitsland hebben er veel aan gedaan om het conflict te voorkomen en recent, om het in te dammen. Macron en Scholz voerden sinds 24 februari in diverse samenstellingen zeker twaalfmaal overleg met Poetin. De Duitse regering zit klem en besloot zonder discussie in het parlement tot honderd miljard euro aan extra defensie uitgaven. De eerste bestellingen (F 36 gevechtsvliegtuigen) bij Amerikaanse defensiebedrijven zijn al gedaan. Hopelijk blijft de rest van dat budget beschikbaar voor defensie uitgaven die wel passen bij het idee van Europese autonomie. Dat zou tegen de achtergrond van het naïeve pacifisme bij sommige Duitse partijen een goede investering zijn.
Onderhandelingen onvermijdelijk; let op Parijs en Berlijn
De Oekraïne als soeverein land kan uiteraard zelf besluiten of het een aanvraag indient voor toetreding tot de Navo. Zoals begin jaren ’60 Cuba gebruik maakte van zijn soevereine recht om Russische raketten op zijn grondgebied toe te laten. Europa had toen terecht begrip voor president Kennedy die met geweld dreigde. Duitsland en Frankrijk maken vanaf 2008 gebruik van hun recht om ‘nee’ te zeggen tegen de Amerikaanse wens om Georgië en de Oekraïne tot de Navo toe te laten.
Het verhaal van ‘the Beauty and the Beast’ is te simpel. Voor een antwoord op de vraag wat tot deze afschuwelijke situatie leidde en nog belangrijker, wat de oplossing is van dit conflict moeten we ook naar het Westen kijken, wat Europa betreft vooral naar Frankrijk en Duitsland. Die weerstonden in 2003 de Amerikaanse druk om mee te doen aan de oorlog tegen Irak. Er is goede hoop dat in Parijs en Berlijn ruggegraat en gezond verstand nog steeds aanwezig zijn. Want er gaat hoe dan ook op het niveau Washington, Berlijn, Parijs onderhandeld worden. De factoren aan westerse kant die mede tot deze oorlog hebben geleid zijn niet verdwenen.
Jan Schnerr
Een uitgebreidere versie van deze column vindt u hier.
[1] Ter illustratie: Johnson kondigde met veel tamtam de Homes for Ukraine scheme aan, maar tot op heden hebben de VK welgeteld aan 2.700 van de 4.000.000 vluchtelingen een visum verstrekt. Waar overal in Europa de Oekraïners vrij toegang krijgen, blijft het rigide Engelse visumsysteem in stand.