De verschrikkelijke beelden uit de Oekraïne wekken heftige emoties bij ons op. Zij stemmen met wat vertraging ook tot nadenken. In dit artikel doe ik een poging tot dat laatste. Aanleiding zijn voor mij niet alleen die beelden maar ook een artikel uit Foreign Affairs dat mij door iemand werd toegestuurd.

In Foreign Affairs schreef John Mearsheimer, hoogleraar aan de Universiteit van Chicago het volgende:

The United States and its European allies now face a choice on Ukraine. They can continue their current policy, which will exacerbate hostilities with Russia and devastate Ukraine in the process—a scenario in which everyone would come out a loser. Or they can switch gears and work to create a prosperous but neutral Ukraine, one that does not threaten Russia and allows the West to repair its relations with Moscow. With that approach, all sides would win.

Wanneer plaatste Foreign Affairs Mearsheimers artikel? Dat zal, denk ik dan toch wel vlak voor de Russische inval zijn geweest? Laten wij zeggen: begin februari dit jaar? Fout: Het was in het september/oktober-nummer van 2014.[1] De onmenselijke slachtpartij is anderhalve maand gaande. Wij Europeanen zijn er al aan gewend om deze horrorfilm grotendeels te plaatsen in het narratief dat ons vanuit de Angelsaksische wereld wordt aangeleverd: er zijn slechts twee kanten aan de oorlog, Goed en Kwaad. Het Kwaad is gepersonifieerd in één man, Poetin. Het Goede wordt vertegenwoordigd door het Oekraïense volk, door de solidaire Navo en het eensgezinde Westen. Komt dit in de buurt van de realiteit? Ik denk het niet.

2008, 2014: uitbreiding Navo?

Op dit moment, april 2022, is de nood aan de man en zitten Oekraïne en Europa midden in het slechte scenario waar Mearsheimer in 2014 voor waarschuwde. In dat jaar annexeerde Rusland de Krim. Net als in 2014 gaan Amerika en Groot-Brittannië ons weer voor in krijgshaftige retoriek, in pleidooien voor het sluiten van gastoevoer tot aan het doen verdwijnen van Poetin van het politieke toneel. Wat destijds minder opviel was een verschil van mening tussen het Angelsaksische en het Europese deel van de Navo, met name Duitsland en Frankrijk: moet de Oekraïne wel of niet toetreden tot de Navo? Vanuit Europa werd dit onzalige plan geblokkeerd. Althans voor de korte termijn, in elk geval tot op heden. Duitsland en Frankrijk konden echter niet verhinderen dat de belofte aan de Oekraïne voor de toekomst bleef staan. In 2008 had zich overigens al hetzelfde afgespeeld rond Georgië. Maar hoe krijgshaftig Biden en Johnson zich in de huidige situatie ook uiten, via het hoofdkwartier van de Navo werd in een zeer vroeg stadium van de huidige spanningen verklaard dat de Navo op geen enkele wijze betrokken zou raken bij dit conflict. De Oekraïense leiders, ondanks het gegeven dat zij strategisch aan het infuus hangen van de VS, hebben dit openlijk bekritiseerd als een vroeg signaal aan Moskou dat het op de grond zijn gang kon gaan. 

Lasten van de oorlog

Hoe zijn de kosten van dit conflict verdeeld binnen de Navo? Een gasboycot door het Westen? Alleen Europese landen zullen daardoor in een economische- en verzorgingscrisis gestort worden. Vluchtelingenstroom? Die kan volgens deskundigen oplopen tot meer dan vijf miljoen. Ik lees een artikel in Le Monde van afgelopen zaterdag (02/04): Londen had medio maart met veel media-tamtam het Homes for Ukraine scheme aangekondigd. Tot nu toe zijn 2.700 visa verstrekt aan Oekraïners die niet al familie in Groot-Brittannië hadden! Op dat moment waren er zo’n 3,5 miljoen gevluchte Oekraïners in de EU, waarvan 2,3 miljoen in Polen, 600.000 in Roemenië en 200.000 in Duitsland. Het zijn nu alweer verouderde cijfers.[2] Groot-Brittannië en de VS blijven ook verder grotendeels verschoont van de risico’s die de Oekraïneoorlog met zich meebrengt. Vanuit Europa worden wapens gebracht naar Oost- en Zuid-Oekraïne, EU-gefinancierd maar niet genoeg om het Russische leger daar te verjagen zonder (Navo-)luchtsteun. Overigens moet er natuurlijk met het Kremlin gepraat worden, Frankrijk en Duitsland doen dat ook. De VS volgen wat dat betreft het Syrische model: “niet praten met Assad”, geen confrontatie met de Russische luchtmacht en verder op het slagveld de boel de boel laten. Welk deel van de vluchtelingenstroom zou terecht kunnen in het Verenigd Koninkrijk? Weinig, als het Home Office in Londen de huidige lijn blijft volgen. Le Monde: voor een baby, vanuit de Oekraïne, werd door de Engelse bureaucratie een ‘biometrische foto’ verlangd en helaas, het telefoonnummer in Londen voor urgente gevallen is in het weekend niet bereikbaar.

Angelsaksisch narratief

De betrokkenheid van de Amerikaanse en Engelse publieke opinie bij de ellende in de Oekraïne zijn van een andere orde dan in Europa. Dat biedt de regeringen daar meer ruimte om met weinig daden toch hoog van de toren te blazen en een eenzijdig en gesimplificeerd verhaal aan de media te presenteren dat aansluit op de eigen belangen. 1. Het gaat om een strijd tussen vrijheid en dictatuur, ‘het Westen’ verdedigt de vrijheid; Europa en de VS hebben dus één gezamenlijk belang. 2. Wie de voorgeschiedenis erbij betrekt is een ‘Poetin-Versteher’. 3. Rusland staat gelijk aan Poetin, zoals ‘Saddam’ Irak personifieerde en al-Assad Syrië. 4. Praten met Moskou ‘zolang Poetin er zit’ is naïef (is immers een gestoorde geest) en moreel laakbaar (pleegt oorlogsmisdaden). Wie wil weten wat de gevolgen kunnen zijn voor de bevolking in het oorlogsgebied van een dergelijke politiek vanaf de moral highground, ‘niet praten met Assad’ c.q. Poetin, moet het boek Destroying a Nation van oud-ambassadeur Koos van Dam lezen.

Scholz en de ‘Zeitenwende’

In een deel van de Duitse politiek wordt nu spijt betuigd over de eigen Ruslandpolitiek na de ineenstorting van de Sowjet Unie. Die zou pacifistisch en te goedgelovig geweest zijn. Voor een deel ongetwijfeld waar. De afhankelijkheid van Russisch gas (Nordstream 2) was omstreden in Duitsland zelf en Frankrijk bijvoorbeeld was er mordicus tegen. Grote delen van de SPD en de Groenen verdedigden het. Scholz spreekt nu van een nieuw tijdperk, ‘Zeitenwende’. De verwachting van sommige media, dat de Duitsers zich weer naadloos achter de Navo-politiek tegenover Rusland zullen scharen lijkt mij een korte termijn gedachte. Al heeft de Duitse regering uit de spectaculaire verhoging van het defensiebudget (100 miljard euro) direct al F 36 toestellen besteld bij Amerikaanse bedrijven. Frankrijk zweeg (niet helemaal) geërgerd. Hopelijk blijft de rest van dat budget beschikbaar voor defensie uitgaven die wel passen bij het idee van Europese autonomie. Dat zou tegen de achtergrond van het naïeve pacifisme bij sommige Duitse partijen een goede investering zijn.

Bleeding the Russians

Zelenzky zei tegen de Economist dat sommigen in het Westen een lange oorlog prima vinden omdat het Rusland uitput, waarbij hij (NRC, 31/03 Luuk van Middelaar) doelde op Britten en Amerikanen. “Bleeding the Russians” heet dat volgens Niall Ferguson in Washington en Londen. Zelensky’s onderhandelaar met de Russen Mychajlo Podoljak (FAZ, 25/03): “Warum haben sie [de Navo] so früh erklärt, dass sie im Falle eines Krieges nicht eingreifen würden? Das hat Rusland zur Eskalation verlockt.” De strategische doelen van EU-leiders Duitsland en Frankrijk (met een ambivalent Polen op de bagagedrager) enerzijds en Washington (met Londen op schoot) anderzijds zijn niet gelijk. Macron heeft sinds 24 februari minstens achtmaal overleg gehad met Poetin, Scholz minstens vier keer waarvan tweemaal samen met Macron. Vanuit Londen kwamen daarover negatieve commentaren terwijl Biden in Warschau liet blijken in de eerste plaats geïnteresseerd te zijn in de val van Poetin: “For God’s sake, this man cannot remain in power”. Zeer effectief om onderhandelingen te blokkeren. Bij de Syrische Assad leidde een soortgelijke opstelling zoals bekend niet tot een snelle val van de dictator maar droeg bij aan de voortzetting van de gevechtshandelingen en miljoenen vluchtelingen die tien jaar later nog steeds vastzitten in landen rond Syrië. Zelensky heeft al in maart geduid op de noodzaak een compromis te sluiten met Moskou en daarbij gesproken van een neutraal Oekraïne (zijn aanhang onder de Oekraïense kiezers was tot voor kort nooit zo duidelijk voor het Navo-lidmaatschap). Praten dus. Op het moment dat dit wordt geschreven neemt de felheid en de wreedheid van de strijd alleen maar toe.

Een nieuw Finland?

Biden en het tandem Macron/Scholz zijn er in deze crisis tot nu toe in geslaagd hun achterliggende meningsverschillen niet te laten opspelen. Cruciaal wordt nu of de VS een uitkomst van de onderhandelingen kunnen accepteren die:

1. Rusland de garantie geeft dat de Oekraïne niet een vooruitgeschoven post wordt van de Navo.
2. Oekraïne een veiligheidsgarantie geeft (van de VS plus EU) tegenover Rusland.
3. Rusland niet de macht geeft om verdere integratie van de Oekraïne in de EU te blokkeren.

Een nieuw Finland dus. En naar te vrezen valt, net als indertijd bij Finland, met verlies van een stuk grondgebied. In het gunstige geval leidt de enorme vluchtelingencrisis tot een duurzame versteviging van de contacten Oekraïne-EU die dienstbaar kan worden aan de wederopbouw van het land en krijgt de EU een integratie impuls op het gebied van defensie en energiezekerheid. Misschien versterken Europa en de VS ook hun positie ten opzichte van China door te voorkomen dat de Russische economie volledig instort en het land een bijwagen wordt van China. Ik vrees dat dat laatste meer een belang is van de Europese Unie dan van de Amerikanen. 

---

[1] John J. Mearsheimer. Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault
The Liberal Delusions That Provoked Putin. Foreign Affairs, September/October 2014

[2] Per 06/04 zijn vanuit Roemenië circa 540.000 vluchtelingen doorgereisd naar “andere landen”.